آشنایی با رؤیت هلال(مسعود عتیقی)

بنام ايزد يكتا

ضمن عرض ادب و احترام به محضر مخاطبان گرامی و شيفتگان رويت هلال ماه، خوب است اشاره نمایم که پرداختن به این موضوع صرفاً به احترام کسانی است که تازه به جمع شکارچیان هلال ماه پیوسته اند و از اطلاعات مربوط به ضوابط علمی رویت هلال محروم و یا دانسته های جسته و گریخته دارند. امید است مقبول عزیزان فرهیخته افتد. ذكر اين نكته ضروري است در برخي كنفرانسهاي رويت از جمله همايش رويت رمضان ۱۴۳۵ در برج آزادي تهران از اين مطلب استفاده گرديد كه بسيار مورد توجه حاضران شيفته اين گرايش قرار گرفت.

رویت هلال ماه هر چند که جایگاه خاصی در بین ما مسلمانان دارد اما متاسفانه گزارشهای مدون در این حوزه از گذشته های دور در دست نیست و پژوهشهای علمای دانش نجوم این مرز وبوم همچون ابوریحان ، خواجه طوس و… تنهایافته های ما از نظرات بزرگان تاریخ علم نجوم این سرزمین است. چون مدارک و شواهد مکتوب، مستندی برای سندهای علمی می باشد و بیان شفاهی از اعتبار کافی برای استناد به آن برخوردار نیست، در مقوله رویت هلال ماه نگاهها متوجه سال ۱۸۷۱ میلادی و گزارش باغبان فردی بنام آقای اشمید از آتن یونان می شود که طبق آن آقای اشمیت مدعی رویت هلال صبحگاهی جمادی الثانی ۱۲۸۸ شده بود. در هلالهای شامگاهی گزارش خدمتکاران خانم اکروید برای مشاهده هلال شامگاهی رجب ۱۳۲۴ با چشم غیرمسلح و سن ۱۴ ساعت و ۳۰ دقیقه در ایالت پورکشایر انگلستان مورد استناد است که طبق آن خانم ها کینگ و کالینسون مدعی رصد چنین هلالی بوده اند.

استیون ان شور و جیمز استم امریکایی هم نامهای آشنا برای عصر حاضر هستند که به ترتیب گزارشات نسبتاً مبسوطی را برای مشاهده هلال شوال ۱۴۰۹ با چشم غیر مسلح با سن ۱۴ ساعت و ۵۱ دقیقه در لحظه رویت و هلال رمضان ۱۴۱۶ با تلسکوپ ۸ اینچ و سن هلال ۱۲ ساعت و ۷ دقیقه در زمان مشاهده به ثبت رسانده اند و در مورد اخیر همسر و یک همراه از جمله شهود این رویت هستند. هر چند كه در يك دهه اخير شكارچيان هلال در عرصه هاي داخلي و بين المللي درخشيدند و ركوردهاي جديدي را از خود بجا گذاشتند. هر چند تمامي رصدگران هلال وامدار آموزه ها و دقتهاي علمي استاد بزرگ جناب آقاي مهندس محمد رضا صياد هستند و اين مقاله نيز با ايده گرفتن از كتاب ركوردهاي چندين ساله رويت هلال در ايران كه با همراهي ايشان وتني چند از دوستداران رويت گرد آوري شده است، آماده و ارايه گرديد؛ اما چه خوب است درميان ركورد داران جهاني رويت از دو دوست شاخص وفعال در اين حوزه يعني آقايان مهندس سيد محسن قاضي ميرسعيد و عليرضا موحد نژاد در اينجا ذكري به ميان آيد.

یک نگاه به عدد ماه گرد اسلامی و ماه گرد نجومی نشان از قدمت و اهمیت ویژه ای دارد که دین مبین اسلام در زمینه تحقیق و پژوهش کاربردی در حوزه رویت هلال داشته و شاید بیان کم کاری و یا عدم جهت گیری صحیح ما مسلمانان است که برای تعیین جایگاه فعلی ضروری به نظر می رسد. ماه گرد نجومی از ۱۶ ژانویه ۱۹۲۳ توسط ارنست براون پایه گذاری گردیده اما ماه گرد اسلامی به محرم سال اول هجری بر می گردد و به همین دلیل اختلاف عددی این دو بسیار زیاد است و این موضوع نشان از توجه دین مبین اسلام به علم ،تحقیق و پژوهش در این حوزه بوده که از جمله افتخارات جامعه مسلمان جهان است .

گذشته ازضوابط فقهی که بنده در زمینه آن تخصصی ندارم، اما حدود رویت پذیری بسیار مهم و از جمله معیارهای علمی برای امکان رویت یک هلال محسوب می شود.خوشبختانه در دنیا پذیرفته شده است که روش علمی مدرن توسط مسلمانان بنیان گذارده شده و در این میان نام ابن هیثم که در غرب او را بنام Alhazen یا Alhacen میشناسند،

به چشم میخورد،کسیکه کتابی درمورد نور نوشت وآزمایشات تجربی شروعی برای این روش بودوتحت تمدن اسلامی، علوم در جهان اسلام بین قرون ۸ تا ۱۵ میلادی توسعه پیدا کرد که از آن به عنوان عصر طلایی اسلام یاد می شود.

حال با دانستن مختصات خود در فضای علمی جهان و با توفیق خداوند متعال و تکیه بر توانمندی افکار پرتوان در این مرز و بوم، احیای آن عظمت دور از انتظار و دسترس نیست و مسلماً در سایه دانایی و توانایی همانگونه که در سالیان اخیر نیز شاهد بوده ایم، می توانیم به این مهم نائل آییم . فراموش نکنیم که در تولید علم عزم مجموعه محققان مورد نظر است و تقویت فعالیتهای گروهی برای انجام این مهم کاملاً ضروری به نظر می رسد.

تا قبل از اسلام نیز ماه همواره مورد توجه بوده است و حتی برای گذران امورات به نوعی از تغییرات چهره ماه استفاده می شده ولی چون به غیر از چشم غیر مسلح و راه حسی مستقیم روش دیگری برای مطالعه فراهم نبوده این اطلاعات بسیار اولیه و ساده بوده است و به مرور با ادوات دست ساز ، گسترش مطالعات و دقت محاسبات صورت پذیرفته و تمدنهای قدیمی توانستند دست آوردهایی در زمینه اختر شناسی و ریاضیات عرضه نمایند و با مطالعه و شناخت حرکت اجرامی همچون خورشید،ماه ، ستارگان و سیارات به جداولی دست یافتند که امروز نیز مورد تایید و بعضاً مورد استفاده قرار می گیرد. در زمان سلسله پادشاهان بابل هم جداول فلکی مدون گشت. البته صاعد اندلسی می گوید:” اعراب با این وجود که در مورد اوقات طلوع و غروب ستارگان آگاهی داشته و انواع آنها را می شناختند و تجربه زیادی در این مورد داشتند اما این بیشتر بخاطر امرار معاش بوده و نه برای کشف حقایق یا تجربه کردن علوم .”

کلدانیها نیز با مشاهده هلال و تغییرات چهره ماه مشاهدات خود را به شکل تقویم ثبت نموده بودند.

*ضوابط رویت پذیری هلال ماه

این پارامترها ۱۷ ضابطه است، حال به بیان و شرح چهارمشخصه اصلی که تا حدودی بر اساس اهمیت ردیف گردیده اند وخود به زیر گروههایی تقسیم می شوند می پردازیم .علیرغم آنکه این ضوابط برخی خبری است اما از اهمیت رصدی برخوردار است مثلاً زمان غروب خورشید . منظور ازضابطه خبری نیزآن است که در رویت پذیربودن یا نبودن هلال تاثیری ندارد اما برخی از آنها لازم است به آگاهی رصدگر برسد، اما با ندانستن آن رصدگر پارامتری را از دست نداده است. برخی پارامترها را دارای حد اطلاق می کنیم چرا که اگر از حد خاصی کمتر شوند، عملاً رویت هلال امکان پذیر نمی باشد و در برخی موارد نیزحدهای تجربی را برای آنها قایل هستیم .

الف) پارامترهاي داراي حد

ب) پارامترهاي سمت

ج) پارامترهاي زمان

د) پارامترهاي مكان

الف) شرح پارامترهای دارای حد:

از این جهت این ضابطه ها را دارای حد اطلاق می کنیم که اگر از حد خاصی کمتر شوند عملاً رویت هلال امکان پذیر نمی باشد و در برخی موارد نیزحدهای تجربی را برای آنها قایل هستیم .

۱- مکث ماه : این پارامتر از تفاضل لحظه غروب ماه و غروب خورشید بدست آمده و فرصت پیش رو برای شانس رویت یک هلال را نشان می دهد.

۲- طول کمان : با اندازه گیری طول یک کمان که با در نظر گرفتن صفحه مدور ساعت معمولاً تبیین می گردد ، مقدارطول هلال مشخص وبه درجه بیان می شود.

۳- سن هلال : باکم كردن زمان اولین غروب خورشید ازلحظه مقارنه،سن هلال درهنگام غروب خورشید بدست میاید. در این میان معمولاً هلالهای با سن کمتر از ۲۰ ساعت هلال های جوان ، ۲۰ تا ۲۴ میان سن و بالاتر پیر محسوب میشود.حدود تجربی در این میان بیانگر رویت هلال با چشم غیر مسلح بطور مثال با سن ۱۵ ساعت ۵۱ دقیقه وبا چشم مسلح ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه است که عدد اخیر، رکورد افتخارآفرین رصدگر ایرانی آقای مهندس میرسعید است .

۴- جدایی زاویه ای : ضابطه ای بسیار مهم در رویت هلال است چرا که از مقدار مشخصی کمتر، هلال اساساً تشکیل نمی شود و دلیل این امر را دانژن فرانسوی توضیح داد و در آن ۱۸/۷ درجه را به عنوان حد تعیین نمود. دانژن اینگونه تشریح کرد که اگر جدایی هلال با خورشید کمتر از این مقدار باشد بر اثر تابش نور خورشید که نیمی از ماه را روشن نموده اما به دلیل قرار گیری رصدگر در نقطه خاصی از زمین تنها بخش کوچکی از ماه به صورت کمان مشخص می باشد و بخاطر پستی و بلندی های ماه ، سایه ارتفاعات، مناطق پست را تیره کرده و هلالی مشاهده نمی شود جدایی زاویه ای از جمله ضابطه های اصلی اعلام رویت پذیری هلال در برخی نرم افزارها و معیاربزرگان این رشته همچون پرفسور یالوپ می باشد که بررسی معیارها و قوت و ضعف آنها خود پژوهشی دیگر را می طلبد.

۵- اختلاف سمت ماه و خورشید: در لحظه غروب خورشید سنجش می شود و بیانگر مقدار فاصله عرضی هلال با خورشید است که هر چه بیشتر باشد شرایط بهتری برای رویت خواهیم داشت .

تفاضل سمت خورشید از سمت ماه در لحظه غروب خورشید ( پای عمود ماه ) این اختلاف سمت بدست می آید.

۶- فاز ماه : فاکتور بسیار تاثیرگذاری در رویت هلال است و به همراه جدایی دو ضابطه ای هستند که مورد استفاده کارشناسان برای تعیین اولیه رویت یا عدم رویت پذیری هلال محسوب می شود . فاز و یا روشنایی ماه به درصد بیان می گردد البته واژه مطرح دیگر در این زمینه ضخامت میانی هلال است که چون طرفین هلال باریکتر است، معیار درتعیین آن، قطر ضخامت میانی هلال نسبت به کل سطح رو به زمین ماه سنجیده می شود .

۷- ارتفاع ماه : در لحظه غروب خورشید با ترسیم ، عمودی از مرکز ماه به سطح افق ، ارتفاع ماه بر حسب درجه بدست می آید بدیهی است ارتفاع بیشتر ، مکث و شرایط آسانتری برای رویت را فراهم می آورد و هلالهای با ارتفاع کم عملاً در غبار قرار می گیرند و برای رصد مشکل خواهند داشت. دربهترین شرایط۱ تا ۲ درجه از افق را می پوشاند.

۸- اختلاف طول دایره البروجی ماه و خورشید :که از تفاضل آن با طول دایره البروجی خورشید ، اختلاف طول دایره البروجی ماه حاصل می آید.

ب)شرح پارامترهای سمت :

پارامترهايي هستند كه سمت اجرام را در زمانهاي خاص بيان مي كنند.

۱-سمت خورشید در لحظه غروب خورشید : یک آگاهی بخشی به رصدگر است تا با توجه به سمت اعلام شده موقعیت ماه و دیگر نشانه ها را نسبت به نقطه غروب سنجش کند.

۲-سمت ماه در لحظه غروب خورشید : بیانگر موقعیت ماه در کره آسمان بر اساس مختصات سمت ارتفاعی است تا بتوان ابزار رصدی را به سمت آن نشانه رفت و یا با تعیین دقیق سمت با ادوات همراه رصدگر ، با چشم غیر مسلح در آن ناحیه خاص از آسمان به جستجوی هلال پرداخت.

۳-سمت ماه در لحظه غروب ماه : بدیهی است مکان غروب خورشید را در ۳۶۰ درجه افق منطقه رصدی نشان میدهد. باید توجه داشته باشیم که معمولاً سمت با شاخص شمال و حرکت در جهت عقربه های ساعت تعیین می شود.

ج ) شرح پارامترهای زمان :

زمانهاي خاص و مورد نياز را بيان وبه نوعي پارامترهاي خبري هستند كه بايد به آنها توجه ويژه اي قبل از اقدام به رويت گردد.

۱- زمان غروب خورشید : در نحوه تصمیم گیری رصدگر برای استقرار در رصدگاه بسیار با اهمیت می باشد.

۲- زمان غروب ماه : این پارامتر نیز خبری است .

۳- زمان مقارنه: لحظه ای است که مرکز زمین ، ماه و خورشید در یک صفحه قرار می گیرد و ماه در وضعیت محاق یا ماه نو است و بین زمین و خورشید قرار دارد.

بدیهی است این لحظه که به تولد ماه نیز مشهور است ، عبور از خط نو و کهنگی است یعنی ماه یک دوره هلالی ۵۳/۲۹ شبانه روز را به پایان رسانده و مجدداً به خط آغاز بازگشته است . اولین غروب پس از مقارنه زمانی است که برای مشاهده هلال اقدام می کنیم و همان شامگاه روز ۲۹ ماه قمری است . دلیل این امر را باید در دوره هلالی ۵/۲۹ روزه ماه جستجو کرد . از آنجا که نیم روز در شمارش ایام بی معنی است یا با برداشتن آن به عدد ۲۹ روز می رسیم و یا با اضافه کردن نیم روز به آن به عدد ۳۰ روز می رسیم پس همین جا نتیجه می گیریم ماه قمری نه ۲۸ روزه و نه ۳۱ روزه است و اگر در شامگاه روز ۲۹ ماه قمری هلال مشاهده شود که فردای آن روز آغاز ماه جدید و ماه قبل ۲۹ روزه پایان یافته و در غیر این صورت حتماً در شامگاه روز بعد بایستی مشاهده گردد و قاعدتاً ماه ۳۰ روزه به اتمام می رسد و روزه بعد آن اول ماه جدید قمری است.

د) شرح پارامترهای مکان :

منظور از پارامتر مكان، موقعيت اجرام در مدار و در كره آسمان مي باشد.

۱- موقعیت ماه در گردش بدور زمین : اوج و خصیص زمینی ماه را مورد توجه قرار می دهد . هنگامی که ماه در اوج زمینی است دارای قطر کمتر و نتیجتاً فاز و طول کمان کمتری است که در ایجاد ویا اعدم ایجاد رویت پذیری بسیار موثر می باشد.

۲- طول دایره البروجی ماه : مکان منطبق شده از ماه در کره آسمان بر دایره البروج را می نامند.

۳- عرض دایره البروجی ماه : هرچند که خورشید همواره دارای عرض دایره البروجی صفر می باشد اما ماه با انحراف مداری که دارد می تواند دارای عرض مثبت و یا منفی شود و این موضوع در شکل کمان و تناسب مقدار جدایی زاویه ای با ارتفاع هلال موثر است.